De geschiedenis van Ankerstenen

De geboorte van miniatuur bouwstenen, later ‘Ankerstenen’ genoemd, vindt plaats in 1863 wanneer de pedagoog Jan Daniel Georgens (1823 – 1886), een leerling van Friedrich Fröbel, door hem ontwikkelde steenbouwdozen op de markt brengt. De stenen werden uit een soort cement gegoten. Er verschenen voorbeeldenboeken met steenvormen als de kubus en een langgerekte steen. 10 jaar later zijn die al uitgebreid tot (romaanse) bogen, dakstenen en torenspitsen.

In 1878 ontwikkelen Gustav en Otto Lilienthal een sterk verbeterd recept. De stenen werden nu gemaakt uit een mengsel van zilverzand, krijt en rauwe lijnolie en daarna in een mal van de juiste vorm samengeperst. Vervolgens worden de stenen ‘gebakken’ gedurende een aantal uren op een temperatuur van 150 – 200 ºC waardoor de lijnolie uithardt door polymerisatie. Met de kleuren zandsteengeel, baksteenrood en leigrijs, wordt de uitstraling van echte natuur- of baksteen bereikt en zo voelen ze ook aan.

Door de slecht verlopende verkoop gedwongen, verkocht Gustav Lilienthal de fabricage werktuigen van de Georgens bouwdozen inclusief de patenten in 1882 aan de gewiekste zakenman Friedrich A. Richter die al een imperium in Rudolstadt (Thüringen) met de productie van medicijnen had opgebouwd. - Later kreeg Lilienthal toch nog toestemming van Richter om de stenenverkoop op beperkte schaal voort te zetten -. De naam ‘Anker’ is door Richter geïntroduceerd. Het systeem van 'Anker' bouwdozen groeide uit tot een ingewikkeld geheel van zo'n 400 dozen van verschillende series en was rond 1900, ondanks de hoge prijs, zeer populair.

De kleine dozen met niet veel meer dan honderd stenen en een beperkt aantal steenvormen waren bedoeld voor kinderen, maar door het kopen van steeds grotere aanvullingsdozen kwam je via 14 tussenstadia tot een verzameling van meer dan 3800 stenen met honderden verschillende steenvormen. De grote gebouwen die je daarmee kon maken waren vanzelfsprekend alleen geschikt voor volwassenen met een goede motoriek.

Na de bloeitijd in de Belle Epoque werd vanaf 1910 de steenproductie geleidelijk aan steeds verder terug geschaald. Behalve de Neue Folge (NF) serie zijn er ook nog veel andere, wat kleinere series geproduceerd, zoals VE, DS, Neue Reihe, Burgenbau en de bruggenbouwdozen.

Het definitieve einde kwam na de Tweede Wereldoorlog, toen Rudolstadt in de DDR kwam te liggen. Na de Wende in 1989 werd de productie van Ankerstenen met vallen en opstaan weer opgestart. Op dit moment zijn alle NF-dozen weer te koop bij Ankerstein GmbH, nog steeds in Rudolstadt.

Bouwen met Ankerstenen

De afmetingen van de meest gebruikte stenen zijn afgeleid van een eenheid van 25 mm. Er is een kubus van 25 x 25 x 25 mm, maar ook een steen van 50 x 25 x 25 mm groot, van 12,5 x 25 x 25 mm en van 37,5 x 12,5 x 6,25 mm. Zo kun je dus grote aantallen verschillende steenvormen bedenken. Veel daarvan zijn ook daadwerkelijk gerealiseerd.

Behalve blokvormige stenen zijn er ook romaanse en gotische bogen in diverse afmetingen, cilinders om kolommen mee te maken, driehoekige blauwe stenen voor de daken en speciale stenen voor torenspitsen. Veel bogen zijn in twee delen gesplitst waardoor je ze ook voor andere, ornamentale doeleinden kunt gebruiken. In totaal zijn er enkele honderden verschillende steenvormen geproduceerd. In de CvA-catalogus, bijgewerkt tot 2013, kun je ze allemaal terugvinden.

De stenen worden niet gelijmd, maar los op elkaar gestapeld. Dat gaat goed omdat ze zwaar en ruw zijn waardoor een gebouw niet bij een onverhoedse aanraking in elkaar stort, maar hoogstens een steentje verliest. Om u een beetje een idee te geven, een flink Ankergebouw van ruim 3000 stenen is vaak 70 - 100 cm hoog en weegt meer dan 50 kg.

Bouwvoorbeelden

Nu wil je met die Ankerstenen ook nog wat gaan doen. Na wat stenen op elkaar stapelen, merk je als volwassene dat het nog niet zo eenvoudig is daar een gebouw van te maken dat er ook nog een beetje aantrekkelijk uitziet. Voor die NF-beginnersdoos en de 14 vervolgstadia heeft de fabriek destijds honderden bouwvoorbeelden door architecten laten maken voor villa’s, kerken, kastelen, raadhuizen en andere openbare gebouwen, evenals paviljoens, koetshuizen, ... Ook voor de andere bouwdozenseries zijn er veel ontwerpen gemaakt zoals voor bruggen. De gebouwen werden meestal in één van de in rond 1900 gangbare neostijlen ontworpen, zoals neogotiek en neoclassicisme.

Nu kan je bij de wat grotere gebouwen niet meer op de aanzichtstekening zien welke steen op een bepaalde plaats ligt. Daarom moesten zelfs bij de kleine NF6 gebouwtjes soms al een paar doorsneden worden getekend om hier toch uit te komen. Bij de echt grote gebouwen zoals in NF34 waren dan ook tientallen doorsneden nodig.

Die enorme hoeveelheid bouwvoorbeelden en alles wat Richter's Ankerfabriek verder heeft geproduceerd, kan je vinden in Ankerstein.ch en Ankerstein center.

Metaal in Anker

Lilienthal was al lang ongelukkig met de dakconstructie van zijn steenbouwdozen. In 1887 schreef hij aan zijn verloofde Anna Rothe over zijn denkbeeld om de dozen uit te rusten met "daken van verzinkte blikken platen, ondersteund met houten dakspanten, zodat het dak werkelijk hol wordt en niet zoals bij Richter een massieve steenklomp". Door de hierop volgende juridisch strijd over de productie van de stenen met Richter kwam van dat idee niets terecht, maar Richter was dat ook al aan het ontwikkelen. In 1901 werd met de bruggenbouw (Br)-series ook metaal ingevoerd als bouw en constructiemateriaal. In eerste instantie alleen voor bruggen, maar met een primitieve mogelijkheid om de brugdekken ook als dakplaten te gebruiken. Dit laatste idee werd verder uitgewerkt in de nieuwe bouwdozenlijn de VE (Vernickeltes Eisen) -serie waarvoor parallel aan de NF-serie een hele nieuwe lijn van nieuwe bouwvoorbeelden werd ontwikkeld. Hiermee konden zowel allerlei soorten gebouwen als wel bruggen worden gebouwd.

De bruggen van de vernikkelde onderdelen uit de Br- en VE-serie waren ingenieus geconstrueerd, maar vereisten veel kleine, vaak speciale onderdelen die allemaal konden wegraken. Wel kon je met de vernikkelde brugdekken en een paar speciale hulpstukken ook een dak maken. Deze daken hadden nog wel problemen met stabiliteit en zagen er wat blikkerig uit. Ze zijn daarom nooit echt een succes geworden.

Bij de DS(Dach Steine)-serie, ingevoerd in 1909, werd het aantal brugonderdelen, nu gelakt in plaats van vernikkeld, flink teruggebracht. Daardoor waren ze makkelijker in gebruik, maar misten de verfijning van de vernikkelde delen.

Maar succesvoller waren de DS-daken van gelakte dunne ijzeren platen. Die werden bedekt met platte daktegels waardoor ze de massief-stenen daken van de NF-serie in esthetisch opzicht verre overtroffen. De stabiliteit was ook beter, al was die dan nog steeds niet helemaal gelijk aan die van de massief-stenen daken van de NF-serie. Pas na 1990 is met de invoering van een klein onderdeel, een 2-mm stelring , is de stabiliteit van de DS-daken gelijkwaardig geworden aan die van de NF-daken.

Nieuwe ontwerpen

Nadat de activiteiten van de Ankerfabriek na 1910 steeds meer werden teruggeschaald, begonnen de bezitters van grotere stenenverzamelingen ook zelf met het maken van eigen ontwerpen. Vooral tijdens en vlak na de Tweede Wereldoorlog hebben enkele ontwerpers zoals Wyttenbach en Bolhuis zich daarin verdienstelijk gemaakt voor vooral de NF-serie. En in de negentiger jaren van de twintigste eeuw, toen de Ankerfabriek steeds weer een hogere NF vervolgdoos begon uit te brengen, stortten enkele getalenteerden onder de Ankervrienden zich op deze activiteit. Behalve de bekende neostijlen werden er weer nieuwe bouwstijlen gebruikt, van middeleeuws tot art nouveau. De grootte liep gelijk op met het uitbrengen van de volgende doos in de NF-serie.

De oudere ontwerpen waren met de hand getekend, soms nauwgezet, maar vaak ook wat rommelig en onduidelijk, waardoor ze niet zo gemakkelijk na te bouwen zijn. Bovendien overschreden sommige ontwerpen het aantal beschikbare stenen in de doos waarvoor ze bedoeld waren.
Maar met het beschikbaar komen van het 3D programma AnkerPlan hebben verscheidene Ankervrienden deze ontwerpen digitaal ingevoerd waardoor ze beter toegankelijker werden. Ook zijn met behulp van AnkerPlan ook veel ontwerpen in de originele Richter stijl gepubliceerd in boekjes met meestal 10 ontwerpen voor één of twee NF-vervolgdozen. De boekjes zijn zowel in pdf (zie de BiK pagina) als in druk (meestal A3-formaat, alleen voor CvA-leden) uitgegeven.

Computer ontwerpen

Rond 2000 werd ook begonnen met het vervangen van het tijdrovende handtekenen van de ontwerpen door virtueel bouwen met computer software. AnkerPlan is toen ontwikkeld, een geavanceerd 3D programma dat zowel aanzicht-tekeningen als de bijbehorende doorsneden genereert. AnkerPlan 1, is ontworpen door een CvA-lid bij het softwarehuis 'Flying Cat'. Helaas worstelde het vele jaren met onder meer stabiliteitsproblemen en uitlijnfouten. Tenslotte werd de ontwikkeling van Ankerplan 1 stopgezet.

In 2018 nam Michael Erhard de ontwikkeling van Ankerplan over. Omdat de structuur van Ankerplan 1 lastig nog te verbeteren was, begon hij met Ankerplan 2 met een volledig nieuwe opzet. Later samen met Andreas Rhodin werd in de afgelopen jaren een zeer geavanceerd en betrouwbaar 3D programma opgetuigd, volledig gericht op het werken met Ankerstenen. Het is gratis te downloaden bij het Ankerstein Center.

Anker Puzzels

Eén van de vele activiteiten van de Ankerfabriek betrof de productie van puzzel raadsels. Een aantal stenen plaatjes, soms hout, meestal 7 tot 10 stuks, vormen tezamen een simpele geometrische vorm zoals een rechthoek, cirkel of een eivorm (ei van Columbus). Maar door ze anders neer te leggen kan je daarmee allerlei verrassende figuren creëren. Er werd een boekje met een aantal voorbeelden - problemen genoemd - van die figuren bijgegeven, maar NIET hoe je de puzzelstukjes moet neerleggen. Dat lijkt heel eenvoudig, maar dat is het beslist niet.

Richter bracht in 1890 zijn eerste puzzel uit, de Tangram met 7 stukjes, die al in het begin van de negentiende eeuw een tijdje een rage was geweest. Ook deze nieuwe productie werd een groot commercieel succes zodat 35 anderen volgden. Van veel raadsels werd meer dan 100.000 exemplaren verkocht tot ver na de Eerste Wereldoorlog. Ondanks deze grote aantallen zijn er momenteel maar weinig van overgebleven.

Het Ankermuseum in Berlijn

Als je de stenen echt wilt voelen, een Ankergebouw in het echt wilt zien, dan kan je misschien bij een Ankervriend onder je kennissen langsgaan of een keer de clubbijeenkomst als gast bijwonen. Maar verder kan je ook het Ankermuseum van Dieter Schäfer in Spandau (West-Berlijn) bezoeken, geopend iedere dinsdag van 10:00 tot 16:00.

Tenslotte

Deze webpagina laat maar een beperkt stukje zien van alles wat er over Ankerstenen te weten valt. In de literatuur en websites hieronder vindt u heel veel meer over de geschiedenis van Ankerstenen en wat daar mee te maken heeft. Verder kunt u bij een aantal websites ook nog veel informatie halen. En voor een bescheiden jaarbijdrage kunt u ook lid van de 'Club van Ankervrienden' worden.

Litteratuur

• Jörg Bergmann: Das Bauen, Georgens Steinbaukasten seit 1863
  2021, eigen uitgave. Over de eerste periode na het ontstaan van de steenbouwdozen
• Peter A. Zwijnenberg: De geschiedenis van Richter's Anker-steenbouwdozen
  1982, PAZ Mediacontacten
• Annete Noschka: Gustav Lilienthal 1849 - 1933
  1989, bijdrage uit een verslag van een tentoonstelling in het Landesarchiv in Berlijn
• J. Stocum & D. Gebhart: The Anchor Puzzle Book
  2012, The Slocum Puzzle Foundation
• George F. Hardy: Richter's Anker (Anchor) Stone Building Sets
  2013, eigen uitgave
• George F. Hardy: KATALOG der ANKER-BAUSTEINE
  31 juli 2013, Club van Ankervrienden

Relevante websites over Anker

• Ankerstein.center
  De website die Michael Erhard heeft opgezet, bevat alle oudere en veel nieuwe ontwerpen (bijna 4000), de informatie over alle steenbouwdozen (800 dozen), bijna alle voorbeeldenboekjes (3800 boekjes) en de stenencatalogus van alle 2500 stenen. Je kunt je verzameling beheren in het ankerstein.centre. Je kunt hier ook de nieuwste versie van AnkerPlan2 downloaden.
• Ankerstein.ch
  De website van Andrea Mazzocco. Bevat onder meer het volledige gedigitaliseerde archief van alle Richter ontwerpen.
• Anker Steinbaukastenfreunde Berlin
  De website van het Berlijnse Ankermuseum van Dieter Schäfer.
• Ankerwiki.de
  De website van Andreas Abel. Ook nieuwe bouwvoorbeelden van de meest uiteenlopende Anker-series.
• Ankerstein.org
  De website van de nestor van de ontwikkeling van de kennis over Anker: George Hardy. Wordt niet meer bijgehouden.
• Anker-bausteine.de
  De website van de Ankersteen fabriek waar nog steeds alle NF-dozen kunnen worden besteld.
• Fred Hartjes-Anker
  De website van de Fred Hartjes over Anker.